આજના ડિજિટલ યુગમાં, માણસો ખાસ કરીને યુવાનો માટે સોશિયલ મીડિયા અને સ્ક્રીન સમય અનિવાર્ય બની ગયો છે. સ્માર્ટફોન, લૅપટૉપ, અને ટેબ્લેટનો વધારે પડતો ઉપયોગ દિવસની શરૂઆતથી લઈને અંત સુધી થાય છે. જોકે, વધુ પડતો સ્ક્રીન સમય અને સોશિયલ મીડિયાનો અસરો આપણા માનસિક આરોગ્ય પર પડે છે. આ લેખમાં, આપણે અતિશય સોશિયલ મીડિયા અને સ્ક્રીન ટાઈમ નો માનસિક આરોગ્ય પર કેવી રીતે અસર થાય છે તે સમજીશું.
સોશિયલ મીડિયાનો વધારો: એક વ્યસન?
સોશિયલ મીડિયા પ્લેટફોર્મ્સ, જેમ કે Facebook, Instagram, Twitter, TikTok, વગેરે લોકપ્રિય બને છે અને લાખો લોકો દ્વારા દરરોજ ઉપયોગમાં લેવાય છે. જે તે પ્લેટફોર્મ પર સમય પસાર કરવું સરળ બની ગયું છે, અને મોટા ભાગના લોકો માટે આ એક વ્યસનના રૂપમાં વાપરાય છે. સતત નવીન માહિતી મેળવવા અને બિનજરૂરી રીતે સ્ક્રોલ કરતા રહેવું, dopamine નું રિલીઝ થઈને આનંદની લાગણી આપે છે, જેનાથી માણસ વધુ સમય સુધી સોશિયલ મીડિયા સાથે જોડાયેલ રહે છે.
અતિશય સ્ક્રીન સમય અને માનસિક આરોગ્ય
અધ્યયનોએ દર્શાવ્યું છે કે લાંબા સમય સુધી સ્ક્રીન સામે રહેવું, ખાસ કરીને સોશિયલ મીડિયા વાપરતાં, માનસિક આરોગ્ય પર નકારાત્મક અસર કરે છે. અહીં તે મુદ્દાઓ છે જે માનસિક સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે:
1. ડિપ્રેશન અને ચિંતાનો વિકાસ
વધારે પડતો સ્ક્રીન સમય અને સોશિયલ મીડિયા પર રહેવું, ખાસ કરીને બીજા લોકોની સફળતા અને ખુશીની ફોટા કે પોસ્ટ જોઈને, એક જાતની અસંતોષની લાગણી ઉપજાવે છે. “ફોમો” એટલે કે Fear of Missing Out નો અનુભવ થાય છે, જે માણસને મનસ્વી દબાણ અને ચિંતા તરફ દોરી જાય છે. સન્તુલિત જીવનની તુલનામાં, સોશિયલ મીડિયા પરની આદર્શ જિંદગી અને આકર્ષક જીવનશૈલીનું પ્રદર્શન દબાણમાં વધારો કરે છે.
2. ઊંઘમાં વિક્ષેપ
જ્યારે આપણે રાત્રે મોઢે સ્ક્રીનનો વધુ સમય વાપરીએ છીએ, ખાસ કરીને social media કે સ્ક્રોલ કરવા માટે, તો તે આપણા ઊંઘના ગુણવત્તામાં ઘટાડો કરે છે. સ્ક્રીનમાંથી નીકળતી નીલકાંતિ (blue light) મગજને સજાગ રાખે છે, જે ઊંઘને વિક્ષેપ કરે છે. આવી સ્થિતિમાં, ઊંઘ માટેનો ન્યૂરોકેમિકલ મેલાટોનિનના સ્તરે ઘટાડો થાય છે, જેના કારણે ઊંઘમાં મુશ્કેલી પડે છે અને આ થાક અને ચીડિયાપણું ઉત્પન્ન કરે છે.
3. સ્વભાવમાં ચીડિયાપણું અને ચિંતા
વધારે પડતો social media નો ઉપયોગ સ્વભાવમાં ચીડિયાપણું અને અસ્થિરતા લાવી શકે છે. નકામી બાતમી અને નકારાત્મક સમાચારો દ્વારા માનસિક આરોગ્ય પર અસર પડે છે, જેના કારણે વ્યક્તિના ભાવનાત્મક સ્તરમાં નકારાત્મકતાનો સમાવેશ થાય છે. ચિંતા અને દબાણની સમસ્યાઓ ખૂબ વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે.
4. પોતાના પર ખરાબ અસર
સોશિયલ મીડિયા પર બીજા લોકોની સુખી જીવનશૈલી અને સફળતાની તુલના પોતાના જીવન સાથે કરવી એ પોતાનો આત્મવિશ્વાસ અને માનસિક આરોગ્ય માટે હાનિકારક છે. નકામી તુલનાથી, પોતાની જાત વિશે નકારાત્મક વિચારો ઊભા થાય છે, જે લોકોના મનસ્વી આરોગ્યને નુકસાન કરે છે.
વસ્તુઓની ખોટી સમજણ
સોશિયલ મીડિયા અને ઇન્ટરનેટની દુનિયા અમુક વખત વસ્તુઓની ખોટી સમજણ આપે છે. લોકો ત્યાં ફક્ત તેમની સફળતા, ખુશી અને આકર્ષક જીવનશૈલીને વધુ કરીને બતાવે છે, જેનાથી રિયલ લાઇફની હકિકતોથી અંતર રહે છે. લોકો આ સામગ્રી જોઈને માનસિક રીતે અસ્વસ્થ થાય છે અને તેમના જીવનથી અસંતુષ્ટ થઈ જાય છે.
ડિજિટલ ડિટોક્સ: એક યોગ્ય ઉપાય
અતિશય social media અને screen time નો યોગ્ય ઉપાય એ છે કે સમયાંતરે ‘ડિજિટલ ડિટોક્સ’ કરવું. ડિજિટલ ડિટોક્સ એટલે તે સમયગાળા માટે social media અને અન્ય ડિજિટલ ઉપકરણોનો ઉપયોગ બંધ રાખવો. આ ઉપયોગી પદ્ધતિથી તમે તમારા માનસિક આરોગ્યને સુધારી શકો છો. ડિજિટલ ડિટોક્સના કેટલાક ફાયદા છે:
- ઉત્તમ ઊંઘ: ડિજિટલ ડિટોક્સ કરીને તમારા ઊંઘના ગુણવત્તામાં સુધારો આવે છે.
- માનસિક શાંતિ: ક્રમશઃ ડિજિટલ ડિવાઇસોથી દુર રહીને તમે તમારી માનસિક શાંતિ પ્રાપ્ત કરી શકો છો.
- બહુવિધ જીવનશૈલી: ડિજિટલ સાધનો વિના તમે તમારા જીવનમાં વધુ સુંદર અને અર્થપૂર્ણ ક્ષણોનું નિર્માણ કરી શકો છો.
અતિશય સ્ક્રીન સમય ટાળવા માટે ટિપ્સ
અતિશય સ્ક્રીન સમય અને સોશિયલ મીડિયા નો ઉપયોગ ઘટાડવા માટે કેટલીક ટિપ્સ:
- સમય મર્યાદા: દરરોજના social media ઉપયોગ માટે સમય મર્યાદા નક્કી કરો.
- નોટિફિકેશન બંધ કરો: એપ્સના નોટિફિકેશન બંધ કરી શકો છો જેથી નકામા મેસેજ કે પોસ્ટ તમને ડિસ્ટર્બ ન કરે.
- અત્યાર સુધીનો રેકોર્ડ જુઓ: તમારા સ્ક્રીન સમય પર નજર રાખવા માટે સ્ક્રીન સમય મોનીટરીંગ એપ્લિકેશન્સનો ઉપયોગ કરો.
- વ્યક્તિગત વ્યસન દૂર કરો: મિત્રો કે પરિવાર સાથે વધુ સમય વિતાવો, અને નોન-ડિજિટલ પ્રવૃત્તિઓનો આનંદ માણો.
નિષ્કર્ષ
સોશિયલ મીડિયા અને સ્ક્રીન સમયનો વધુ પડતો ઉપયોગ આપણા માનસિક આરોગ્ય પર નકારાત્મક અસર કરે છે. જો કે, સમય મર્યાદા અને ડિજિટલ ડિટોક્સ જેવી રીતો અપનાવીને આપણે આ હાનિથી બચી શકીએ છીએ. જો સ્ક્રીન સમયને સંયમપૂર્વક વાપરવામાં આવે, તો આપણે માનસિક રીતે વધુ તંદુરસ્ત અને સકારાત્મક રહેવા માટે તૈયારી કરી શકીએ છીએ. તમારી જાતને social media થી સમયાંતરે દુર રાખીને, જીવનને વધુ બાલન્સ અને આરામદાયક બનાવવાનો પ્રયત્ન કરો.
અસ્વીકૃતિ (Disclaimer)
આ લેખ માત્ર શૈક્ષણિક હેતુ માટે છે. માનસિક આરોગ્ય વિશે કોઈ સમસ્યા હોય તો, નિષ્ણાત ડોક્ટર અથવા નાણાકીય સલાહકારની સલાહ લેવી અનિવાર્ય છે.
